Als een wit zeil op de blauwe zee ben ik eenzaam voor wie mij ziet vanaf de kust van het begrensde.
Krishnamurti, 1924 [Witzel Studios]
Zelfkennis.
Voor we verdergaan zou ik je willen vragen wat jouw fundamentele en blijvende belangstelling heeft in het leven. Wat zou je, als alle ontwijkende antwoorden van de hand wijst en eerlijk met deze vraag omgaat, hierop antwoorden? Weet je het?
Is het niet: jezelf? In ieder geval is dat het wat de meesten van ons zouden zeggen als we er naar waarheid op antwoordden. Ik ben geïnteresseerd in mijn vooruitgang, mijn werkkring, mijn familie, het kleine hoekje waarin ik leef. In het krijgen van een betere positie, meer prestige, meer macht, meer overwicht op anderen, enzovoort. Ik geloof dat het logisch is te erkennen dat dit het is waar de meesten van ons voornamelijk in zijn geïnteresseerd, het eigen 'ik' eerst.
Enkelen van ons zouden misschien zeggen dat het verkeerd is allereerst in onszelf geïnteresseerd te zijn. Maar wat zit er voor verkeerds in, behalve dan dat we het zelden eerlijk toegeven? Als we dat doen, schamen we ons er nogal voor. Zo is het dus - wij zijn in de grond van de zaak geïnteresseerd in onszelf, en om allerlei ideologische en traditionele redenen denken we dat het verkeerd is. Maar wat we denken doet er niets toe. Waarom stellen dat het verkeerd is? Dat is een idee, een denkbeeld. Een feit is dat je in de grond van de zaak voortdurend in jezelf geïnteresseerd bent.
Je zou kunnen zeggen dat het meer voldoening geeft een ander te helpen dan aan jezelf te denken. Maar wat is het verschil? Het blijft belangstelling voor jezelf. Als het je meer voldoening geeft anderen te helpen, houd je je bezig met wat je meer voldoening zal geven. Waarom een ideologisch begrip erbij halen? Waarom dit dubbeldenken? Waarom niet zeggen: 'Wat ik werkelijk verlang is bevrediging, hetzij in seks, hetzij in het helpen van anderen of in het worden van een groot heilige, wetenschapper of politicus? Het is hetzelfde proces, nietwaar? Bevrediging op allerlei manieren, subtiel of opvallend, dat is wat we verlangen. Als we zeggen dat we vrijheid willen, is het omdat we denken dat dit ons op een wonderbaarlijke manier voldoening zal geven. En de uiteindelijke voldoening is natuurlijk dat bijzondere idee van zelfverwerkeling. Wat we werkelijk zoeken is een voldoening waarin geen enkele onvoldaanheid is.
Uit: Laat het verleden los
Zelfkennis.
De eerste stap naar zelfkennis is tegelijk de laatste, het begin is meteen ook het einde. De eerste stap zetten is belangrijk, want zelfkennis is niet iets wat je van een ander kunt leren. Niemand kan je zelfkennis bijbrengen, die moet je zelf opdoen, het moet je eigen ontdekking zijn en die ontdekking is niet iets enorms, iets fantastisch, maar iets heel simpels. Uiteindelijk is jezelf kennen gewoon kijken hoe je gedrag is, wat je zegt, wat je doet in de dagelijkse omgang, dat is alles.
Uit: Een kennismaking
Zelfkennis.
Waar zijn de meesten van ons naar op zoek? Wat is het, dat ieder van ons zou willen hebben? Vooral in deze rusteloze wereld, waar iedereen de een of andere vorm van rust probeert te vinden, de een of andere vorm van geluk, een toevlucht, is het belangrijk te ontdekken - niet? - wat het is, dat wij proberen te zoeken, wat het is dat we proberen te ontdekken. Waarschijnlijk zijn de meesten van ons op zoek naar de een of andere vorm van geluk, de een of andere vorm van rust. In een wereld die vol is van beroering, oorlog, conflicten en strijd, zoeken we een toevluchtsoord, waar een beetje rust kan heersen. Dat is, denk ik, wat de meesten van ons wensen. Dus gaan we erachteraan, van de ene leider naar de volgende, van de ene religieuze organisatie naar de volgende, van de ene leraar naar de andere.
Is het nu zo dat we geluk zoeken, of zoeken we een of andere vorm van voldoening waaraan we geluk hopen te ontlenen? Er is verschil tussen geluk en voldoening. Kun je naar geluk zoeken? Voldoening kun je misschien vinden, maar geluk kun je beslist niet vinden. Geluk is een afgeleid product, een bijverschijnsel van iets anders. Dus voordat we ons met hart en ziel inzetten voor iets dat veel serieusheid, aandacht, denken en zorg vereist, moeten we eerst ontdekken -niet?- wat we zoeken, of dat geluk is of voldoening. Ik ben bang dat de meesten van ons voldoening zoeken. We willen ons voldaan voelen, we willen dat we aan het einde van onze zoektocht een gevoel van vervulling zullen hebben.
Als je rust zoekt, kun die je uiteindelijk heel gemakkelijk vinden. Je kunt je onvoorwaardelijk wijden aan een of ander goed doel, aan een bepaald idee, en daarin je toevluchtsoord zoeken. Dat lost het probleem zeker niet op. Volstaan met je te isoleren in een alles en iedereen buitensluitend idee verlost je niet van je conflicten. We moeten er dus achter zien te komen - is het niet zo? - wat het is, dat ieder van ons wil hebben, zowel innerlijk als op het uiterlijke vlak. Als we daar helderheid over hebben, hoeven we nergens heen te gaan, niet naar een leraar, niet naar een kerk, niet naar een organisatie. Onze moeilijkheid is dus dat we helderheid moeten hebben over onze bedoelingen, niet? Kunnen we die helderheid hebben? En krijgen we die helderheid door te zoeken, door te proberen te weten te komen wat anderen zeggen, van de hoogste leraar tot de gewone priester, in de kerk om de hoek? Moet je naar een ander gaan om hier achter te komen? Toch is dat wel wat we doen, nietwaar? We lezen talloze boeken, we wonen heel veel bijeenkomsten bij waar we discussiëren, we sluiten ons aan bij allerlei organisaties in een poging daarmee een remedie te vinden tegen de conflicten, tegen de ellende in ons leven. Of als we al die dingen niet doen we denken dat we het gevonden hebben, dat wil zeggen, we zeggen dat een bepaalde leraar, een bepaald boek, ons voldoening geeft. We hebben daar alles in gevonden wat we wilden hebben en we houden daaraan vast, verstard en alles buitensluitend.
Zijn we niet, door alle verwarring heen, op zoek naar iets duurzaams, iets blijvends, iets wat we het werkelijke noemen, of God, de waarheid, wat je maar wilt, de naam doet er niet toe, het woord is beslist niet de zaak zelf? Laten we dus niet in woorden verstrikt raken. Laat dat maar over aan de beroepssprekers. De meesten van ons zijn op zoek naar iets duurzaams - niet? - iets waar we ons aan kunnen vastklampen, iets wat ons vertrouwen zal geven, hoop, blijvend enthousiasme, blijvende zekerheid, omdat we innerlijk zo onzeker zijn. We kennen onszelf niet. We kennen een heleboel feiten, we weten wat er in de boeken staat, maar we weten het niet uit onszelf, we hebben er geen directe ervaring mee.
En wat is het, dat we duurzaam noemen? Wat is het, dat we zoeken en waarvan we denken of hopen dat het ons duurzaamheid zal geven? Zijn we niet op zoek naar blijvend geluk, blijvende voldoening, blijvende zekerheid? We willen iets hebben dat eindeloos zal voortduren, iets wat ons voldoening zal geven. Als we alle woorden en frasen van ons af laten glijden en de zaak echt goed bekijken, is dat het wat we willen hebben. We willen duurzaam genot, duurzame voldoening, en dat noemen we dan de waarheid, God, of wat je maar wilt. Goed dan, we willen genot. Misschien is dat wat te hard gezegd, maar het is wat we feitelijk willen, kennis waar we genot aan kunnen ontlenen, ervaring die ons genot zal opleveren, voldoening die niet morgen al zal beginnen te verschalen. En we hebben met verschillende vormen van voldoening geëxperimenteerd en ze zijn allemaal vervaagd en nu hopen we duurzame voldoening te vinden in het werkelijke, in God. Dat is toch waar we allemaal naar op zoek zijn, de knappe koppen en de dommeriken, de theoreticus en de man van de praktijk, die iets wil bereiken. En is er duurzame voldoening? Is er iets dat zal blijven duren?
Als je duurzame voldoening zoekt, en je noemt dat God, of de waarheid, of wat je maar wilt, de naam doet er niet toe, dan moet je toch inzicht hebben - is het niet? - in dat wat je zoekt. Als je zegt: 'Ik streef naar duurzaam geluk' - God, of de waarheid, of hoe je het noemen wilt - moet je dan niet ook inzicht hebben in dat wat ernaar streeft, in de strevende, de zoekende? Want misschien is er helemaal niet zoiets als duurzame geborgenheid, duurzaam geluk. De waarheid kan iets totaal anders zijn, en ik denk dat ze inderdaad volkomen anders is dan wat je kunt zien of bedenken of formuleren. Is het daarom niet een vanzelfsprekende noodzaak dat we, voordat we iets duurzaams zoeken, inzicht hebben in de zoekende? Is er verschil tussen de zoekende en wat hij zoekt? Als je zegt: 'Ik zoek geluk,' is er dan verschil tussen de zoekende en wat hij zoekt? Is er verschil tussen de denker en wat hij denkt? Zijn ze niet eerder samen één verschijnsel dan twee afzonderlijke processen? Daarom is het van essentieel belang - nietwaar? - dat je inzicht hebt in de zoekende, voordat je probeert te ontdekken wat hij zoekt.
We zijn nu dus zover gekomen dat we onszelf heel ernstig en indringend afvragen of rust, geluk, het werkelijke, God, of hoe je het maar noemen wilt, ons door een ander kan worden gegeven. Kan dit aanhoudende streven, dit verlangen, ons dat bijzondere gevoel van het werkelijke geven, die creatieve zijnstoestand, die ontstaat als we echt inzicht in onszelf hebben? Ontstaat zelfkennis door iets na te streven, iemand na te volgen, bij een bepaalde organisatie te horen, boeken te lezen, enzovoort? Dat is toch het voornaamste punt - niet? - dat zolang ik geen inzicht in mezelf heb, mijn denken elke grondslag mist en al mijn streven tevergeefs zal zijn. Ik kan vluchten in illusies, ik kan onenigheid, strijd en conflicten uit de weg gaan, ik kan toegewijd zijn aan de een of de ander, ik kan verwachten dat een ander me zal verlossen. Maar zolang ik mezelf niet ken, zolang ik onkundig ben van het totale proces van mezelf, missen mijn denken, mijn genegenheid en mijn daden iedere grondslag.
Maar dat is het laatste wat we willen: onszelf kennen. En toch is dat het enige fundament waarop we kunnen bouwen. Maar voordat we kunnen bouwen, voordat we radicaal kunnen veranderen, voordat we iets kunnen veroordelen of elimineren, moeten we kennis hebben van dat wat we zijn. Het heeft absoluut geen nut op zoek te gaan, van de ene leraar of goeroe naar de andere te lopen, ademhalingsoefeningen te doen, yoga in praktijk te brengen, rituele handelingen uit te voeren, Meesters na te volgen, en zo meer. Het heeft geen enkele betekenis; zelfs al zouden juist de mensen die we volgen, zeggen: 'Bestudeer jezelf,' want de wereld is wat wij zijn. Als wij benepen, jaloers, ijdel, hebzuchtig zijn, is dat wat we om ons heen doen ontstaan, is dat de maatschappij waarin we leven.
Voordat we op reis gaan om het werkelijke te vinden, om God te vinden, voordat we iets kunnen ondernemen, voordat we in relatie tot elkaar kunnen staan - en dat vormt de maatschappij - lijkt het mij van essentieel belang dat we om te beginnen inzicht in onszelf gaan krijgen. Ik beschouw iemand als serieus, als hij zich in de eerste plaats hiermee bezighoudt en niet met hoe hij een bepaald doel kan bereiken. Want als jullie en ik geen inzicht in onszelf hebben, hoe kunnen we dan actief een radicale verandering teweegbrengen in de maatschappij, in onze relaties, in alles wat we doen? En dat betekent uiteraard niet dat zelfkennis een tegenstelling vormt tot relatievorming of daarvan losstaat Het betekent vanzelfsprekend niet dat het accent wordt gelegd op de individuele mens, op het 'ik', onderscheiden van de massa, onderscheiden van de anderen.
Hoe kun je op een juiste manier over iets denken, als je jezelf niet kent, als je je eigen manier van denken niet kent, als je niet weet waarom je bepaalde dingen denkt, als je de achtergrond van je eigen conditionering niet kent, als je niet weet waarom je bepaalde opvattingen hebt, over kunst en over religie, over je vaderland, over je buren en over jezelf? Als je je achtergrond niet kent, als je niet weet wat de inhoud van je denken is en waar die vandaan komt, zal je zoektocht beslist volslagen zinloos zijn en heeft alles wat je onderneemt geen enkele betekenis, wel? En of je een Amerikaan bent of een hindoe, of welke andere religie dan ook aanhangt, ook dat heeft niets te betekenen.
Voordat we erachter kunnen komen wat het uiteindelijke doel van het leven is, wat het allemaal betekent - oorlogen, nationale vijandigheden, conflicten, de hele handel - moeten we bij onszelf beginnen, niet? Het klinkt zo eenvoudig, maar het is uitermate moeilijk. Om jezelf gade te slaan, om te zien hoe je denken functioneert, moet je buitengewoon alert zijn zodat, naarmate je meer en meer alert begint te worden op de gecompliceerdheid van je eigen denken, voelen en reageren je in toenemende mate bewust gaat worden, niet alleen van jezelf, maar ook van de ander, tot wie je in relatie staat. Jezelf kennen is jezelf bestuderen in je daden, dat wil zeggen, in je relaties. Het probleem is dat we zo ongeduldig zijn, we willen verder komen, we willen een doel bereiken, en dus hebben we evenmin de tijd als de gelegenheid onszelf een kans te geven tot bestuderen, tot gadeslaan. En daarnaast zijn we aan allerlei activiteiten gebonden, aan het voorzien in ons levensonderhoud, aan het opvoeden van onze kinderen, of we hebben bepaalde verantwoordelijkheden op ons genomen in diverse organisaties. We hebben ons op allerlei manieren zo gebonden, dat we nauwelijks tijd hebben over onszelf te denken of onszelf te bestuderen of gade te slaan. De verantwoordelijkheid voor de reactie ligt dus echt bij jezelf, niet bij een ander. Het achternalopen van goeroes, met hun systemen, zoals dat overal op de wereld gebeurt, het lezen van de nieuwste boeken over dit en over dat, enzovoort, komt op mij over als volslagen leeg, als ten enenmale nutteloos, want al zwerf je de hele aardbol rond, je moet toch bij jezelf terugkomen. En aangezien de meesten van ons zich absoluut niet bewust zijn van zichzelf, is het uitermate moeilijk helder zicht te krijgen op het proces van ons eigen denken, voelen en handelen.
Hoe beter je jezelf kent, des te meer helderheid heb je. Aan zelfennis is geen einde, je komt niet tot een resultaat, je komt niet tot een conclusie. Het is een rivier zonder einde. In het bestuderen ervan, in het er steeds dieper in doordringen, vind je rust. Alleen als de geest rustig is, door zelfkennis en niet door opgelegde zelfdiscipline, alleen dan, in die rust, in die stilte, kan het werkelijke ontstaan. Alleen dan is gelukzaligheid mogelijk, alleen dan kan handelen creatief zijn. En het komt me als heel onvolwassen voor om je zonder dat inzicht, zonder die ervaring, te werpen op het lezen van boeken, het bijwonen van toespraken en het bedrijven van propaganda. Dat zijn bezigheden die heel weinig te betekenen hebben. Terwijl wanneer je in staat bent inzicht in jezelf te hebben en daardoor dat creatieve geluk teweeg weet te brengen, dat ervaren van iets wat niet uit de geest stamt, er misschien een radicale verandering kan optreden in de directe relaties rondom ons en daardoor in de wereld waarin wij leven.
Uit: Waar zijn wij naar op zoek?
Regelmatig zetten we nieuwe paragrafen online uit deze mooie bloemlezing van Krishnamurti, samengesteld door Hans van der Kroft. De bloemlezing bestaat uit een verzameling teksten van Krishnamurti uit verschillende perioden van zijn leven, met de bedoeling een zo volledig mogelijk inzicht te geven in de ontwikkeling van zijn visie op het menselijk streven naar geluk en geestelijke harmonie.
ISBN 978 90 6271 028 7 - Uitgeverij Synthese
Verkrijgbaar bij de lokale boekhandel
of via de webwinkel (klik hier) van de uitgever.